Trả lời ngắn cho những câu hỏi khó về vi-rút Zika

Một bệnh nhiễm trùng nhiệt đới mới đối với Tây bán cầu

Vi-rút Zika là một vi-rút lây truyền qua muỗi có liên quan đến sốt Dengue, sốt vàng và vi-rút West Nile. Mặc dù được phát hiện tại rừng Zika của Uganda vào năm 1947 và phổ biến ở châu Phi và châu Á, nó đã không bắt đầu lây lan rộng trong khu vực Tây bán cầu cho đến cuối tháng Năm, khi dịch bệnh diễn ra tại Brazil.

Cho đến nay, chưa có một ai trong khu vực này của thế giới đã bị nhiễm bệnh. Chỉ một vài người trong chúng ta có miễn dịch chống lại vi-rút này, vì thế chúng lây lan một cách nhanh chóng. Hàng triệu người trong khu vực nhiệt đới của châu Mỹ có thể đang bị nhiễm bệnh.

Tuy nhiên, đối với hầu hết, nhiễm vi-rút không gây ra triệu chứng và không để lại hậu quả lâu dài. Sự quan tâm của các nhà khoa học được tập trung vào những phụ nữ bị nhiễm trong khi mang thai và những người bị liệt tạm thời sau khi tiếp xúc với vi-rút Zika.

Qua muỗi, nhưng không phải đối với tất cả các loài.

Zika lây lan do loài muỗi thuộc giống Aedes, mà chúng có thể sinh sản trong vũng nước nhỏ như cái nắp chai và thường đốt vào ban ngày. Muỗi gây sốt vàng hung hãn, Aedes aegypti, đã làm lây lan hầu hết các trường hợp bệnh Zika, nhưng ở Mỹ loại muỗi này chỉ phổ biến tại Florida, dọc bờ biển Gulf và ở Hawaii – mặc dù nó cũng được tìm thấy tại bắc Washington, D.C., trong thời tiết nóng.

Muỗi hổ châu Á, Aedes albopictus, được biết cũng có thể làm lây truyền vi-rút, nhưng không rõ là hiệu quả đến như thế nào. Loại muỗi này trải dài từ Bắc New York đến Chicago vào mùa hè.

Mặc dù vi-rút thông thường được lây truyền qua muỗi, nhưng cũng có những báo cáo về khả năng lây lan qua truyền máu, và một khả năng có thể nữa là lây lan qua đường tình dục. Vi-rút đã từng được tìm thấy trong một mẫu tinh trùng.

3. Zika có thể gây tổn thương não ở trẻ sơ sinh như thế nào?

Các chuyên gia vẫn chưa chắc chắn về việc nó diễn ra như thế nào, và liệu nguyên nhân có phải do vi-rút hay không.

Khả năng vi-rút Zika gây dị tật đầu nhỏ – đầu nhỏ bất thường và não bị tổn thương – nổi lên chỉ trong tháng Mười, khi các bác sĩ ở miền bắc Brazil nhận thấy sự tăng vọt ở trẻ sơ sinh có tình trạng này.

Nó có thể do các yếu tố khác, như nhiễm trùng đồng thời các vi-rút khác, có thể góp phần làm tăng tỷ lệ tổn thương não; các nhà điều tra thậm chí có thể thấy rằng vi-rút Zika không phải là nguyên nhân chính, mặc dù các bằng chứng gián tiếp hiện nay đều ủng hộ nguyên nhân chính là do vi-rút Zika.

Hiện vẫn chưa biết dị tật đầu nhỏ ở các ổ dịch bệnh tại Brazil trở lên phổ biến như thế nào. Có khoảng 3 triệu trẻ em sinh ra tại Brazil mỗi năm. Thông thường, có khoảng 150 trường hợp dị tật đầu nhỏ được báo cáo, và Brazil cho biết họ đang điều tra gần 4.000 trường hợp. Tuy nhiên, các trường hợp được báo cáo thường tăng lên khi mọi người được cảnh báo về một cuộc khủng hoảng sức khỏe tiềm ẩn.

Trẻ em với dị tật đầu nhỏ thường có đầu nhỏ bất thường. Trong khoảng 15 phần trăm các trường hợp, đầu nhỏ chỉ là cái đầu bé chứ không có ảnh hưởng đến sơ sinh, theo bác sĩ Constantine Stratakis, một chuyên gia di truyền học nhi khoa và là giám đốc khoa học tại Viện Quốc gia về Sức khỏe Trẻ em và Phát triển Con người (Hoa Kỳ).

Nhưng trong những trường hợp còn lại, não trẻ có thể không phát triển bình thường trong quá trình mang thai hoặc có thể ngừng phát triển trong những năm đầu đời. Những đứa trẻ này có thể trải qua nhiều vấn đề khác nhau, như chậm phát triển, khuyết thiếu về trí tuệ hoặc mất thính lực.

Hậu quả có thể rất khác nhau giữa các trẻ. Việc xác định rõ nguyên nhân tiềm tàng có thể giúp các bác sĩ lâm sàng đưa ra lời khuyên cho cha mẹ về tiên lượng của trẻ.

Các bất thường về gen là nguyên nhân phổ biến. Dị tật đầu nhỏ cũng có thể gây ra do các nhiễm trùng bào thai, bao gồm sởi Đức (còn gọi là Rubella), bệnh Toxoplasma (một bệnh gây ra do ký sinh trùng tìm thấy trong thịt nhiễm bẩn chưa nấu chín và phân mèo) và cytomegalovirus (CMV).

Dị tật đầu nhỏ cũng có thể gây ra nếu như thai phụ sử dụng rượu, bị suy dinh dưỡng nặng hoặc có bệnh đái tháo đường. Nếu như khuyết tật xảy ra trong những năm đầu tiên của trẻ, nó có thể là hậu quả của tổn thương não trong khi sinh.

Hiện nay không có biện pháp điều trị chứng đầu nhỏ bất thường.

“Không có cách nào để khắc phục vấn đề, chỉ có các liệu pháp để đối phó với các hậu quả về sau”, bác sĩ Hannah M. Tully, một chuyên gia thần kinh tại Bệnh viện Trẻ em Seattle, ông là chuyên gia về dị tật não nói.

Có khoảng hai mươi bốn nước, hầu hết ở vùng Caribbean, Trung Mỹ và Nam Mỹ.

Văn phòng khu vực của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) tại châu Mỹ có tên gọi là Tổ chức Y tế châu Mỹ (Pan American Health Organization_PAHO) tin rằng vi-rút sẽ lây lan một cách cục bộ ở mọi quốc gia tại châu Mỹ ngoại trừ Canada và Chile. Đây là danh sách các quốc gia và vùng lãnh thổ hiện tại có vi-rút Zika đang lưu hành của CDC. Cập nhật cuối cùng tại đây.

6. Làm sao để biết tôi có bị nhiễm hay không? Có xét nghiệm nào để phát hiện vi-rút này không?

Nó thường là một nhiễm trùng thầm lặng, và khó để chẩn đoán.

Cho đến hiện nay, Zika không được coi là một mối đe dọa lớn vì các triệu chứng của nó là tương đối nhẹ. Chỉ một trong năm người nhiễm vi-rút là có các triệu chứng bao gồm sốt, phát ban, đau khớp và đỏ mắt. Những người bị nhiễm thường không cần phải nhập viện.

Không có xét nghiệm phổ biến rộng rãi cho bệnh nhiễm trùng Zika. Bời vì nó có liên hệ gần gũi với sốt Dengue và sốt vàng cho nên có thể có phản ứng chéo với các xét nghiệm kháng thể đối với những vi-rút này. Để phát hiện Zika, một mẫu máu hoặc mô từ tuần đầu tiên khi nhiễm trùng phải được gửi đến phòng xét nghiệm hiện đại để vi-rút có thể được phát hiện nhờ các xét nghiệm phân tử phức tạp.

Một số phụ nữ nên được làm xét nghiệm máu, và tất cả phụ nữ nên được làm siêu âm

Vào ngày 19 tháng 1 năm 2016, CDC đã ban hành hướng dẫn tạm thời cho phụ nữ trong tình huống này và cho bác sĩ của họ. Hướng dẫn này phức tạp – và có thể thay đổi.

Nói chung, họ cho rằng phụ nữ mang thai đã đến thăm bất cứ khu vực nào có sự lây truyền vi-rút Zika đều nên đi khám bác sĩ. Những người có các triệu chứng nhiễm trùng như sốt, phát ban, đau khớp và đỏ mắt trong chuyến đi hoặc trong vòng 2 tuần sau khi trở về nên được xét nghiệm máu tìm vi-rút.

Khuyến cáo này vẫn còn gây tranh cãi, vì ngay cả phụ nữ không có triệu chứng vẫn có thể bị nhiễm – 80 phần trăm những người bị nhiễm vi-rút không cảm thấy ốm – và không có bằng chứng cho thấy trẻ sơ sinh bị tổn thương khi bà mẹ có biểu hiện ấm rõ ràng. Nhưng vào thời điểm hướng dẫn được ban hành, CDC và các cơ sở y tế của bang (Hoa Kỳ) đơn giản không có khả năng xét nghiệm để kiểm tra tất cả phụ nữ mang thai đã đến thăm các khu vực Mỹ Latin và Caribbean trong vòng 9 tháng gần đây, cũng như tất cả phụ nữ mang thai tại Pueto Rico.

Ngay cả đối với những phụ nữ được xét nghiệm máu, thông tin cũng không được hoàn toàn yên tâm. Bản thân xét nghiệm vi-rút chỉ có tác dụng trong tuần đầu tiên sau khi nhiễm. Các xét nghiệm kháng thể có thể được thực hiện muộn hơn, nhưng chúng có thể dương tính giả nếu phụ nữ bị sốt Dengue, sốt vàng hoặc thậm chí tiêm vắc-xin sốt vàng.

Theo sơ đồ xét nghiệm của CDC, phụ nữ mang thai đã từng tới khu vực bị nhiễm – cho dù có triệu chứng hay không, và cho dù họ có kết quả xét nghiệm máu âm tính hoặc dương tính – cuối cùng vẫn cần được siêu âm để xem liệu bào thai của họ có phát triển chứng dị tật đầu nhỏ hoặc vôi hóa hộp sọ không.

Thật không may, siêu âm thường không thể phát hiện dị tật đầu nhỏ trước khi kết thúc ba tháng giữa của thai kỳ.

Một số phụ nữ cũng nên chọc ối để lấy dịch ối xung quanh bào thai làm xét nghiệm vi-rút Zika. Nhưng chọc ối liên quan tới việc xuyên một kim dài vào túi ôi qua thành bụng; nó hơi nguy hiểm cho bào thai và không được khuyến cáo trước tuần 15 của tuổi thai.

Một số công ty đang nghiên cứu các xét nghiệm nhanh để xác định nhiễm Zika. CDC cũng thường phân phối các bộ xét nghiệm và tài liệu đào tạo cho các trung tâm y tế của bang (Hoa Kỳ) trong các vụ dịch bệnh để tăng cường năng lực xét nghiệm.

8. Tôi đang ở độ tuổi sinh đẻ, nhưng không có thai và không có kế hoạch mang thai. Tôi có nên đến một quốc gia đang chịu ảnh hưởng bởi vi-rút Zika hay không?

Chỉ khi bạn sử dụng các biện pháp kiểm soát sinh đẻ một cách cẩn thận.

Một nửa phụ nữ mang thai là ngoài ý muốn. Nếu bạn muốn đến thăm một quốc gia mà ở đó sự lây truyền Zika đã được báo cáo, bác sĩ Laura E. Riley, một chuyên gia làm việc với các phụ nữ mang thai có nguy cơ cao và bệnh truyền nhiễm tại Bệnh viện Đa khoa Massachusetts, khuyên bạn nên sử dụng nghiêm ngặt biện pháp tránh thai để đảm bảo bạn không mang thai.

Phụ nữ mang thai ngoài ý muốn trong khi đi du lịch hoặc ngay sau đó sẽ phải đối mặt với các xét nghiệm máu, siêu âm hàng tháng và một nỗi lo lắng rất lớn.

“Tại sao bạn lại đặt mình vào tình huống đó” bác sĩ Riley nói. “Đã có đủ thức trong cuộc sống để lo lắng, bạn không nên thêm điều này vào danh sách của mình”.

9. Tôi đang mang thai, nhưng không phải là khi tôi tới thăm một trong số các nước bị ảnh hưởng. Nguy cơ là gì?

Rất thấp, các chuyên gia nói.

Với các trường hợp ngoại lệ hiếm hoi, vi-rút có vẻ không tồn tại trong cơ thể, và những người khỏi bệnh sau khi bị nhiễm sẽ có miễn dịch.

“Hiểu biết của chúng tôi, cho đến hiện nay, là nguy cơ rất rất thấp nếu bạn đã ở những khu vực này trước khi có thai”. Bác sĩ Laura E. Riley của Bệnh viện Đa khoa Massachusetts nói.

“Tôi sẽ không lo lắng về việc nếu bạn có thai sau khi bạn trở lại Mỹ”

10. Liệu có vấn đề gì không nếu trong khi mang thai một phụ nữ bị nhiễm vi-rút Zika?

Càng ở những giai đoạn đầu của thai kỳ có vẻ càng nguy hiểm

Thời gian nguy hiểm nhất được cho là trong ba tháng đầu tiên của thai kỳ – khi một số phụ nữ không nhận ra rằng họ có thai. Các chuyên gia không biết vi-rút xâm nhập vào bào thai và làm tổn thương tới sự phát triển não của thai nhi như thế nào.

Các vi-rút có quan hệ gần bao gồm vi-rút sốt vàng, Dengue và West Nile, thường không làm tổn thương tới sự phát triển não của thai nhi. Vi-rút từ các họ khác bao gồm rubella (sởi Đức) và cytomegalovirus (CMV) đôi khi gây tổn thương tới sự phát triển não của thai nhi.

11. Trẻ sơ sinh có nên được xét nghiệm?

Những khiếm khuyết bẩm sinh khác có thể liên quan đến vi-rút

Quan chức y tế liên bang nói rằng trẻ sơ sinh nên được xét nghiệm để xác định nhiễm trùng do vi-rút Zika nếu mẹ của chúng đã đến thăm hoặc sinh sống tại quốc gia có dịch bệnh và nếu xét nghiệm của mẹ là dương tính hoặc chưa có kết luận.

Lý do, các quan chức nói trong cuộc phỏng vấn, rằng nhiễm vi-rút có thể liên quan đến khuyết tật về thị lực và thính lực, cũng như các bất thương khác, thậm chí khi trẻ không có dị tật đầu nhỏ. Những khiếm khuyết khác có thể cần phải đánh giá và xét nghiệm thêm nữa.

Hướng dẫn mới chỉ áp dụng cho những trẻ sơ sinh mà mẹ chúng được báo cáo có các triệu chứng của nhiễm trùng vi-rút Zika – phát ban, đau khớp, mắt đỏ hoặc sốt – trong khi sinh sống ở nước ngoài tại các quốc gia bị ảnh hưởng hoặc trong vòng hai tuần đi du lịch tới các quốc gia này.

12. Có biện pháp điều trị chưa?

Chưa.

CDC không khuyến các loại thuốc kháng vi-rút nào cụ thể cho những người bị nhiễm vi-rút Zika. Triệu chứng thường nhẹ – khi chúng xuất hiện tất cả – và thường chỉ cần nghỉ ngơi, dinh dưỡng và các chăm sóc hỗ trợ khác.

13. Có vắc-xin không? Làm thế nào để người dân tự bảo vệ mình?

Rất khó để tự bảo vệ ở những vùng có muỗi truyền bệnh.

Không có vắc-xin chống lại vi-rút Zika. Nỗ lực để tạo ra một loại vắc-xin chỉ mới bắt đầu, và việc tạo ra và thử nghiệm một loại vắc-xin thường phải mất nhiều năm và chi phí hàng trăm triệu đô la.

Do không thể ngăn chặn hoàn toàn việc bị muỗi cắn, CDC khuyên phụ nữ mang thai nên tránh đến các vùng có vi-rút Zika đang lây truyền, và khuyên phụ nữ đang nghĩ tới việc có thai nên tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi tiếp tục.

Người du lịch đến những quốc gia này được khuyên nên tránh hoặc hạn chế tối thiểu muỗi cắn bằng cách ở trong phòng được che chắn hoặc có điều hòa hoặc ngủ dưới màn chống muỗi, mặc đồ chống côn trùng mọi lúc và mặc quần dài, áo dài tay, đi giày và đội mũ.

14. Nếu vi-rút Zika đã có tại châu Phi và Châu Á trong nhiều thập kỷ, tại sao lại không có mối liên hệ nào với dị tật đầu nhỏ được phát hiên trước đây?

Có thể là vi-rút chưa hề tấn công một quần thể lớn không có miễn dịch như vậy.

Dị tật đầu nhỏ là hiếm, và nó có nhiều nguyên nhân khác nhau, bao gồm nhiễm trùng thai nhi với Rubella (sởi Đức), cytomegalovirus (CMV) hoặc bệnh Toxoplasma; nhiễm độc bào thai do rượu, thủy ngân hoặc phóng xạ; hoặc suy dinh dưỡng nặng và bệnh đái tháo đường. Nó cũng gây ra bởi một vài đột biến gen bao gồm cả hội chứng Down.

Cho đến hiện nay, các quan chức y tế ít quan tâm tới vi-rút Zika. Nó lưu hành trong những khu vực giống nhau như Dengue hay Chikungunya, và khi so sánh với hai nhiễm trùng nặng khác – được gọi tên là “sốt gãy xương” (sốt xuất huyết) và “sốt cong người” (sốt do chikungunya) – thì Zika thường nhẹ hơn nhiều.

Vi-rút được cho là lây lan đến châu Á từ châu Phi tối thiểu từ 50 năm trước. Trong khi nó có thể làm tăng đột biến về dị tật đầu nhỏ vào lần lây lan đầu tiên, ngày đó vẫn chưa có xét nghiệm để xác định nguyên nhân nào có thể gây ra điều này.

Vào năm 2007, chủng vi-rút Zika Đông Nam Á bắt đầu nhảy cóc sang Nam Thái Bình Dương, khơi mào nhanh chóng dịch bệnh trên các hòn đào mà ở đó không ai có miễn dịch với nó. Do dân số trên những hòn đảo thường nhỏ cho nên các ảnh hưởng hiếm gặp đã không xảy ra đủ thường xuyên để nhận thấy. Nhưng năm 2013, trong vụ dịch tại Polynesia thuộc Pháp, nơi có 270.000 cư dân, các bác sĩ đã xác nhận 42 trường hợp có hội chứng Gullain – Barre, bệnh có thể gây liệt. Nó gấp khoảng 8 lần bình thường và là gợi ý đầu tiên cho thấy vi-rút Zika có thể tấn công hệ thần kinh, bao gồm cả não.

Zika lần đầu được xác nhận tại Brazil – quốc gia có khoảng 200 triệu người – vào tháng 5 vừa rồi, và nó lây lan nhanh như cháy rừng. Cảnh báo đầu tiên về dị tật đầu nhỏ đã được nêu ra vào tháng 10, khi các bác sĩ tại bang phía đông bắc của Pernambuco báo cáo về sự tăng vọt trẻ sơ sinh với dị tật này. Pernambuco có khoảng 9 triệu người và 129.000 ca sinh hằng năm. Trong một năm điển hình, thường chỉ có 9 trẻ sơ sinh bị dị tật đầu nhỏ.

Vào tháng 11 năm 2015, khi Brazil tuyên bố tình trạng khẩn cấp về y tế, Pernambuco đã có 646 ca sinh như vậy.

15. Khu vực bên ngoài Brazil chịu ảnh hưởng của dịch bệnh Zika, liệu đã từng có mối liên hệ nào với dị tật đầu nhỏ hay không?

Quan chức ở Polynesia thuộc Pháp đã nghi ngờ về dịch bệnh 2 năm trước đây

Polynesia thuộc Pháp là khu vực duy nhất ngoài Brazil bị ảnh hưởng bởi dịch bệnh Zika mà ở đó các quan chức y tế công cộng đã xác định sự gia tăng số lượng bào thai và trẻ sơ sinh mắc chứng đầu nhỏ bất thường. Có một “sự nghi ngờ rất cao” về một mối liên hệ giữa vi-rút Zika và dị tật đầu nhỏ ở Polynesia thuộc Pháp, bác sĩ Didier Musso, một chuyên gia về bệnh truyền nhiễm tại viện Louis của các quần đảo thuộc Malardé nói – mặc dù ông cho rằng các nghiên cứu thêm còn cần thiết.

Cuối tháng 11 vừa rồi các quan chức tại Polynesia thuộc Pháp đã điều tra lại vụ dịch Zika kéo dài từ tháng 10 năm 2013 cho đến tháng 4 năm 2014. Họ đã báo cáo các bằng chứng sự gia tăng bất thường, từ khoảng 1 trường hợp mỗi năm lên 17 trường hợp mỗi năm trong năm 2014 – 2015, của thai nhi có “sự bất thường về hệ thần kinh trung ương”, một phân loại trong đó bao gồm cả dị tật đầu nhỏ.

Không có điều tra nào tại thời điểm đó để xác định liệu những người mẹ này có nhiễm vi-rút Zika khi mang thai hay không. Có 4 người mẹ đã được xét nghiệm sau đó và kết quả cho thấy rằng họ có thể bị nhiễm vi-rút. Các nghiên cứu bổ sung vẫn đang được tiến hành, bác sĩ Musso nói.